احکام خمس و خمس پول پس انداز شده و غیره
آیا به پول پس انداز خرید خانه خمس تعلّق می گیرد؟کسى که نیاز به خانه ملکى دارد آنچه را صرف خرید خانه مىکند خمس ندارد، ولى اگر درآمد سالش براى خرید خانه کفایت نکند و مجبور باشد چند سال پس انداز کند تا قادر به تهیّه خانه شود پول هایى که سال بر آنها گذشته خمس دارد، امّا اگر مثلا زمین خانه را در اثناء سال اوّل بخرد و مصالح ساختمانى را در اثناء سال بعد و اجرت بنا را در سال سوم بدهد هیچ کدام خمس ندارد.
در صورتی که برای تهیه ضروریات زندگی از جمله منزل مسکونی یا خودروی شخصی مورد نیاز یا جهیزیه و امثال آن لازم باشد پس انداز شود و سال بر آن بگذرد آیا خمس دارد؟پولى که جهت تهیّه منزل مسکونى یا وسیله نقلیه شخصى یا جهیزیه و امثال آن (نه مطلق پس انداز) پس انداز مى شود و سال بر این پول جمع شده مى گذرد، طبق فتواى ما خمس دارد؛ امّا اگر بخواهد خمس را حساب کند و طبق گفته خودش یا ظاهر حال، دیگر امکان استفاده از آن پس انداز وجود نداشته باشد، ما در مرحله اوّل با دست گردان او را بدهکار بیت المال مى کنیم تا به مرور زمان بپردازد، یا مى گوییم خمس را به ذمّه بگیرد و در دراز مدّت به مرور زمان بپردازد و اگر پرداخت خمس این پس انداز براى او ایجاد زحمت شدید مى کند خمس بخشى از آن را به او مى بخشیم.
فردی که خمس بدهکار است، بعد از دستگردان می تواند وجه خمس را سپرده گذاری کند و از سود آن بدهی خمس خود را بپردازد؟اگر دستگردان کند، بدهی به ذمّه او منتقل می شود و سود سپرده ها مربوط به خمس نیست.
آیا به پولی که در صندوق های خانوادگی برای دریافت وام پس انداز می شود خمس تعلّق می گیرد؟آن مقدار از وام که متعلق به خود اوست و قبلا در صندوق برای خودش پس انداز شده است در صورتی که سر سال خمسی قابل وصول نبوده باشد، جزء در آمد سال وصول وام محسوب می شود که اگر بعد از دریافت وام تا سال خمسی مصرف نشود مشمول خمس است و آن مقدار از وام که به او داده اند و جنبه قرض الحسنه دارد به مقداری که اقساطش پرداخت شده و معادلش تا سال خمسی موجود است، خمس دارد.
آیا به حساب سپرده طلا خمس تعلق می گیرد؟در صورتی که سال خمسی بر آن بگذرد خمس دارد.
آیا به پولی که در بانک سپرده گذاری می شود خمس تعلّق می گیرد؟-۱ اگر به اصل پول، خمس تعلّق گرفته باشد و بعد از آن، سپرده گذاری کنند هم اصل پول خمس دارد و هم سود آن. ۲- اگر پول سپرده، از درآمد همان سال بوده و سپرده گذاری کرده است، چنانچه سال خمسی بر آن بگذرد خمس دارد و سود آن اگر قبل از سال خمسی هزینه شود خمس ندارد ولی اگر چیزی از آن باقی بماند خمس دارد. ( البته در هر دو صورت اگر در پرداخت خمس در زحمت باشند می توانند زمانی که اصل پول را دریافت کردند بپردازند).
واجبات خمس را در زیر مشاهده میکنید . این واجبات به ترتیب برای شما قرار داده شده است.
۱ . منفعت کسب: هر گاه انسان از تجارت یا صنعت یا کسبهای دیگر مالی به دست آورد اگر چه مثلاً نماز و روزه میتی را به جا آورد و از اجرت آن مالی تهیه کند چنانچه از مخارج سال خود و عیالاتش زیاد بیاید (باید) خمس یعنی یک پنجم آن را به دستوری که بعداً گفته می شود بدهد (مسأله ۱۷۵۲).
۲ . معدن: اگر (کسی) از معدن «طلا، نقره، سرب، مس، آهن، نفت، ذغال سنگ، فیروزه، عقیق، زاج»، نمک و معدنهای دیگر چیزی به دست آورد در صورتی که به مقدار نصاب (پس از کسر مخارج به اندازه ۱۰۵ مثقال نقره سکه دار یا ۱۵ مثقال طلای سکه دار قیمت آن) باشد باید خمس آن را بدهد. (مسأله ۱۷۹۸ و ۱۷۹۹).
۳ . گنج: گنج مالی است که در زمین یا درخت یا کوه یا دیوار پنهان باشد و کسی آن را پیدا کند (و صاحب آن معلوم نباشد و خلاصه) طوری باشد که به آن گنج بگویند (باید خمس آن را بدهد) (مسأله ۱۸۰۶) و در صورتی خمس گنج را باید داد که پس از کسر مخارجی که برای آن شده قیمت آن به ۱۰۵ مثقال نقره سکه دار یا ۱۵ مثقال طلای سکه دار برسد (مسأله ۱۸۰۹).
۴ . مال حلال مخلوط به حرام: اگر مال حلال با مال حرام به طوری مخلوط شود که انسان نتواند آنها را از یکدیگر تشخیص دهد و صاحب مال و مقدار آن هیچکدام معلوم نباشد باید خمس تمام مال را بدهد (اگر معلوم نباشد که حرام بیش از یک پنجم است وگرنه هر چه یقین به حرمت آن دارد باید بدهد و بعد از دادن خمس حلال می شود).(مسأله ۱۸۱۳)
۵ . جواهری که به واسطه فرو رفتن در دریا به دست می آید: اگر کسی به واسطه فرو رفتن در دریا لؤلؤ یا مرجان یا جواهر دیگر روئیدنی باشد یا معدنی، که با فرو رفتن در دریا به دست می آید اگر بعد از کم کردن مخارجی که برای بیرون آوردن آن کرده قیمت آن به هجده نخود طلا برسد باید خمس آن را بدهد چه در یک دفعه آن را بیرون آورده باشد یا چند دفعه و چه از یک جنس باشد و چه از چند جنس مختلف ولی اگر چند نفر با هم آن را بیرون آورده باشند در صورتی خمس آن واجب است که سهم هر کدام به قیمت هجده نخود طلا برسد (مسأله ۱۸۱۹).
۶ . غنیمت: اگر مسلمانان به امر امام معصوم ـ علیه السلام ـ با کفار جنگ کنند چیزهائی در جنگ به دست آورند به آنها غنیمت گفته می شود و مخارجی که برای غنیمت کرده اند مانند مخارج نگهداری و حمل و نقل آن و نیز مقداری که امام ـ علیه السلام ـ صلاح می داند به مصرفی برساند و چیزهائی که مخصوص به امام است، باید از غنیمت کنار بگذارند و خمس بقیه آن را بدهند (مسأله ۱۸۲۸) و نیز غنیمتهای جنگی که در حال غیبت امام (معصوم) گرفته می شود که امکان اجازه از امام نیست باید خمس آن داده شود مخصوصاً اگر جنگ برای دعوت به اسلام باشد و همچنین آنچه در دفاع از دشمنی که به مسلمانان و کشور اسلامی حمله کرده گرفته می شود غنیمت است و باید خمس آن داده شود هر چند در حال غیبت باشد.
۷ . زمینی که کافر ذمّی از مسلمانان می خرد: اگر کافر ذمّی (یهودی یا نصرانی که در پناه اسلام است) زمینی را از مسلمانان بخرد باید خمس آن را از همان زمین بدهد و اگر پول آن را هم بدهد اشکالی ندارد ولی اگر غیر از پول چیز دیگری بدهد باید با اجازه حاکم شرع باشد و نیز اگر خانه و دکان و مانند اینها را از مسلمانان بخرد اگر زمین آن را جداگانه قیمت کنند بایدخمس زمین را بدهد. و قصد قربت از کافر لازم نیست… و اگر آن زمین را کافر ذمّی از مسلمان خریده به مسلمان دیگر هم بفروشد باید خمس آن را بدهد و اگر آن کافر بمیرد و مسلمانی آن را ارث برد باز هم باید خمس آن را بدهد. (مسأله ۱۸۲۹ و ۱۸۳۰).
تقسیمات خمس و مصارف آن
۲ . یک قسم آن سهم امام است که همان سهم خدا و رسول و امام است که در آیه خمس بیان شده که در زمان غیبت امام زمان ـ علیه السلام ـ از آنجا که فقهای واجد شرائط رهبری از جانب آن حضرت به نیابت عامه آن حضرت منصوب شده اند و صریحاً حضرتش فرمود: «اِنَّهُم حُجَّتی عَلَیکُم و اَنَا حُجَّه اللهِ»[۱] یعنی علماء و راویان حجت من بر شما و من حجت خدا (بر آنها) هستم.
از این رو باید سهم امام به آنان داده شود و از طرفی چون زعامت و اداره امور مادی و معنوی جامعه به عهده علما است، سهم امام باید به آنان داده شود که در راه ترویج و حفظ دین و مصالح مسلمانان و رفع نیازمندیهای آن ها صرف کنند و یا در امور و مواردی که آنان اجازه می دهند مصرف شود و باید هر کس آن را به مجتهدی بدهد که از او تقلید می کند و به نظر او اعلم و جامع الشّرائط است و انسان در صورتی می تواند سهم امام را به مجتهدی که از او تقلید نمی کند بدهد که بداند آن مجتهد و مجتهدی که از او تقلید می کند سهم امام را به یک طور مصرف می کند.[۲]
۲ . قسمت دیگر خمس سهم سادات فقیر است از یتیمان، مستمندان، درماندگان در سفر و هر چند بسیاری از فقها فرموده اند سهم سادات را شخص خمس دهنده خود می تواند به این گونه از سادات بدهد ولی بعضی از فقها مانند رهبر انقلاب امام خمینی مدظله فرموده اند سهم سادات نیز باید به اجازه مجتهد جامع الشرایط به سادات داده شود.[۳] و به افرادی می شود این خمس را از سادات داد که از طرف پدر سیادت آنها ثابت باشد که نسبت آنها به عبدالمطلب می رسد و اگر فقط از ناحیه مادر چنین نسبتی داشته باشد از سادات محسوب نشده و نمی شود سهم سادات را به آنها داد.[۴] و به سیدی که دوازده امامی نیست نیز نمی شود سهم سادات را داد هر چند دارای چنین نسبتی باشد (مسأله ۱۸۳۷).
چند تذکر کوتاه
اگر چه این بحث مناسب بیان تمام احکام و مقررات خمس نیست و کسانی که مایلند تا حدودی به مسائل آن آشنا شوند باید به رساله های عملیه رجوع کنند ولی در اینجا چند نکته کوتاه را تذکر می دهیم.
۱ . اگر چه برحسب آیه خمس و بعضی روایات هر فایده ای باید خسم آن داده شود ولی بر حسب روایاتی که می فرماید:«الخُمسُ بَعْدَ المَؤنَهِ»[۵] آنچه انسان از کسب و تجارت و کار به دست می آورد پس از تأمین مخارج ضروری در پایان سال خمس اضافه را باید بدهد.
۲ . کسی که خمس بدهکار است نمی تواند آن را به گردن گیرد که بعدها بدهد بلکه باید خمس آن را جدا کند و در بقیه تصرف کند ولی اگر برای او امکان ندارد که یک بار بپردازد می تواند با حاکم شرع یا نماینده او دست گردان کند که در ظرف مدتی به تدریج خمسی که بدهکار است پرداخت نماید.
۳ . هر گونه تصرف در مال خمس نداده غیر جائز و غصب است بنابر این اگر با آن معامله ای انجام دهد و حاکم شرع اجازه ندهد یک پنجم معامله او باطل است و اگر با آن غذائی بخرد نمی تواند بخورد و اگر زمین بخرد یا لباس و فرش خریداری کند نماز و غسل و وضو در آنها باطل است.
۴ . وسائلی که انسان با آنها کار می کند از ماشین مغازه و اثاث آن، هر چه با آن کسب می کند جزء سرمایه محسوب شده و باید خمس آنها را بدهد.
۵ . چیزی که انسان یک بار خمس آن را داده دیگر خمس به آن تعلق نمی گیرد ولی اگر منافعی از آن به دست آید یا نموّ کند یا قیمت آن بالا رود خمس آن استفاده یا نموّ و زیادی قیمت باید داده شود.
۶ . آنچه انسان مورد نیاز او است از خانه، لباس، خوراک، زیارت، میهمانی کردن، اثاث و لوازم خانه، چیزهائی که به دیگری می بخشد و … اگر از مال خمس نداده باشد باید خمس آن داده شود ولی اگر از درآمد همان سال باشد (که آن را خریداری کرده) و برای او مناسب و مطابق شأن وی باشد خمس ندارد.
۷ . آنچه به عنوان بخشش، جایزه، صدقه مستحبی به دست انسان می آید اگر سال بر آن بگذرد و مصرف نشود بعضی از علما گفته اند باید خمس آن را بدهد ولی بعضی از فقها مانند امام خمینی مدظله فرموده اند خمس آن واجب نیست ولی مستحب است که خمس آن داده شود.[۶]
۸ . اگر کسی بمیرد و به مال او یا بر گردن او بدهکاری خمس باشد قبل از هر چیز ورثه او به عنوان بدهکاری از اصل مال باید آن را پرداخت نمایند.
۹ . اگر مالی به دست انسان بیاید و یقین داشته باشد که خمس آن داده نشده باید خمس آن را بدهد.
۱۰ . ارثی که به دست وارث می آید یا مهری که زن می گیرد اگر از پیش خمس بر آن واجب نشده باشد خمس آن واجب نیست.
نقش اساسی خمس در حفظ دین و رفع نابسامانی ها
جای تردید نیست که هر دین و مرامی برای ترویج و اداره تشکیلات آن نیازمند به امور مالی و بودجه است لذا اسلام نیز برای این منظور بودجه هائی مقرر کرده و بعضی از منابع ثروت را اموال عمومی اعلام کرده است و خمس نیز یکی از بودجه های اساسی اسلامی است که در حفظ دین و اداره تشکیلات آن و تأمین مصالح جامعه و رفع نیازمندیهای آن نقش مهمی به عهده دارد چنانکه امام هشتم ـ علیه السلام ـ در پاسخ تاجری که از آن حضرت درخواست معافیت از خمس را کرده بود فرمود «نه، باید خمس را بدهید تا ما به وسیله آن دین را ترویج و تقویت کرده و حیثیت خویش را در مقابل دشمنان حفظ کنیم و مستمندان را یاری نمائیم» «اِنَّ الخُمْسَ عَونَنا عَلی دِیننا وَ عَلی عِیالِنا وَ علی مَوالینا»[۷] چه سهم سادات آن موجب رفع نیازمندیهای سادات فقیر، یتیم، درمانده می گردد چنانکه زکات که بر آنها حرام است برای اداره و رفع گرفتاریهای مستمندان دیگر جامعه می باشد. و سهم امام آن به امام ـ علیه السلام ـ و سایر رهبران دینی امکان می دهد که دین را ترویج کرده و تشکیلات آن را اداره کنند و مصالح جامعه را تأمین نمایند مخصوصاً در طول تاریخ شیعه که پیوسته حکومتهای ستمگر اموال عمومی را در اختیار خود گرفته و دست امامان و رهبران دینی را از آنها کوتاه می کردند فقط خمس بوده است که بر آن قدرت نداشته و منحصراً در اختیار ائمه ـ علیهم السّلام ـ و علمای اسلام بوده و مؤمنین متعهد شخصاً به آنها پرداخت می کردند.
یک گواه زنده
جای انکار نیست که در طول تاریخ فقط حوزه های علمی شیعه، از هر نظر مستقل بوده و به هیچ قدرت و حکومتی وابسته نبوده است و در هر زمانی با حریّت و حق طلبی به اتکاء الهی وظیفه واقعی خود را انجام داده و معارف دین را آن چنانکه بوده بیان کرده و با صراحت با دولتهای طاغوتی مخالفت و مبارزه کرده است که یک گواه زنده آن مبارزات حیرت انگیز و شجاعانه حوزه های علمیه و روحانیّت شیعه با رژیم منحوس گذشته ایران بود که در بیداری مردم و پیروزی انقلاب نقش بسیار حساسی را به عهده داشت و یک علت مهم این استقلال و مبارزات و عدم وابستگی به دولتها،، همین وجود خمس و بودجه سهم امام ـ علیه السلام ـ بوده است که در اختیار علمای اسلام و حوزه ها قرار می گرفته و آنان با آن قناعت کرده و به قول معروف با زندگی ساده طلبه ای می ساخته اند و احتیاجی به خلق و دولتها و حقوق دولتی نداشته اند و ناگفته پیدا است که چنین روحانیت مستقل و آزادی در هیچ کجای دنیا وجود ندارد و از روحانیّت مسیحیّت گرفته تا حوزه های علمیه اهل سنّت و روحانیّت آنان که نوعاً حقوق بگیر دولتها و وابسته به قدرت ها بوده اند و نمونه روشن آن روحانیّت کنونی عربستان سعودی و مصر است که اکثر آنها دست نشانده و اجیر حکومت هایشان می باشند و با آنها نه تنها مبارزه نمی کنند بلکه همکای می نمایند و بر خلاف کاریهای استعمارگران و دولت های مرتجع صحه می گذارند و نمی توانند معارف و قوانین اسلام را آنچنان که هست بیان نمایند و یک علت اساسی آن این است که آنان در اثر مبنای فقهی که دارند خمس را آنچنان که حکم الهی است و امامان شیعه بیان کرده اند نپذیرفته اند و لذا از برکت خمس محروم شده اند.از این رو روحانیّت باید همچنان که تا کنون بوده زندگی ساده خود را از دست ندهد و حوزه های علمیه شیعه به همان بودجه خمس که مردم با اخلاص و علاقه دینی از مال حلال خود می دهند قناعت نمایند و مسلمانان متعهد هم باید به اهمیّت خمس ونقش اساسی آن بیشتر توجه کرده و از دادن آن خودداری نکنند و اگر دولت اسلامی خمس معادنی مانند آهن، طلا، نقره، ذغال سنگ، مس، و غیره را در اختیار حوزه های علمیه بگذارد بودجه کمی هم نخواهد بود و هم استقلال و تشکیلات حوزه های علمیه به خوبی حفظ می گردد و هم بسیاری از نابسامانیهای جامعه اصلاح می شود.
آیا به پولى که در بانک مسکن، جهت تهیّه مسکن گذاشته مى شود، و چندین سال مى گذرد تا منزل آماده شود، خمس تعلّق مى گیرد؟اگر پول را براى این گذارده که وام بیشتر بگیرد خمس دارد، و اگر پول پیش پرداخت مسکن است خمس ندارد.
