یاس فان

آموزشی علمی هنری

فروش ویژه محصولات معتبر محصولات معتبر
آموزشی

مقاله شیوه های آجر کاری سنتی در کشور

عکس, مقاله شیوه های آجر کاری سنتی در کشور

آجرکاری تزئینی (مهری)
کار تزیین نمای بنا با آجر نقش دار برجسته مهری، از دوران ایلخانی سابقه دارد. در این شیوه آجرهای مربع و مستطیل لوزی چلیپا و دیگر گونه‌ها با نقش‌های مختلف برجسته، همراه با قطعه‌هایی چون لچکی، قوسها، حاشیه‌ها، رخ بامها و زیر خورشیدی‌ها روی جرزها میان دو طبقهٔ بنا که دارای آجرهای مهری هستند؛ جلوه‌ای دلپسند را ایجاد می‌کنند. این شیوه در دوران قاجار در برخی شهرها چون یزد، کاشان، شیراز و تهران رواج فراوان یافت.

در آثار یزد، این آجرها در چهار گروه قرار می‌گیرند:

کار برد تک آجر با نقش کامل در وسط آجدارهای ساده.

مجموعهٔ چهار آجر در کنار هم که یک نقش کامل را بوجود می‌آورند.

حاشیه‌ای از آجرهای پی درپی نقش دار.

قاب‌سازی‌های بزرگ بر روی بدنه‌های وسیع به کمک آجرهای نقش دار که هریک، بخشی از طرح بزرگ را تکمیل می‌کنند.

آجر کاری رنگی یا گره سازی رنگی

در این شیوه با آجرهایی با رنگ‌های مختلف و به شیوه مسطح، طرح‌های گوناگون ایجاد می‌کنند. کاربرد آجرهای رنگی در نمای بنا، به دورهٔ ایلخانیان برمی‌گردد. طوماری از این شیوهٔ آجر کاری مربوط به حدود ۱۲۰ سال پیش در دست است که در آن طرح‌های فراوانی در مایهٔ نقش‌های هندسی و خط بنایی عرضه شده است.

\خوون چینی
این شیوه گونهٔ خاصی از آجر کاری در مایهٔ خفته فرورفته و گره چینی ست که در شوشتر و دزفول رواج فراوان داشته است. به یاری این شیوه امکان بهره جستن از گودی‌های سا یه دار و در نتیجه کاستن از میزان حرارت به داخل بنا فراهم شده است. اساس عمدهٔ نقش‌های خوون چینی بر نگارهٔ چلیپا استوار بوده که در ترکیبهای مختلف از شکل گرفتن پره‌های گل‌برگ گونه چلیپا حول یک مرکز حاصل شده است. اغلب مرکز یک نقش که چشم گیرترین قسمت نقش را تشکیل می‌دهد؛ با کلمه‌هایی چون الله –محمد و علی درمایهٔ خط بنایی زینت یافته است.

فخرومدین

در این کار آجرها به صورت مشبک چیده می‌شود.

هشت و گیر

در این شیوه، آجر چینی از حالت صاف و مسطح خارج گردیده و به صورت برجسته و فرورفته طرح‌هایی بوجود می‌آورد که با ایجاد سایه روشن جلوهٔ خاصی به بنا می‌بخشد. (کلمهٔ هشت به معنی بسیار برجسته و گیر به معنی فرورفته است) معروف‌ترین نوع آن هشت و گیر شیرازی است که فرورفتگی و برجستگی در هر شش بند و پنج رگ تکمیل و مجدداً تکرار می‌شود. این آجر چینی به شش بند شیرازی نیز معروف است.

آبشاری

این طرح در گچبری نیز وجود دارد. در آجر چینی زوایا قائمه‌اند ولی در گچبری ممکن است زوایا به صورت منحنی در آیند.

باد بزنی

در این روش، نما را به مربعاتی تقسیم کرده و در هر مربع یک آجر به صورت افقی و آجر دیگر به صورت عمودی چیده می‌شود.

معقلی (مخلوط کاشی و آجر)

نوعی آجرکاری است که در آن مخلوط آجر و کاشی به کار رفته است؛ که نمونهٔ آن در مقبرهٔ خواجه اتابک در کرمان به چشم می‌خورد. اما شاید زیباترین و شاخص‌ترین کار آجر و کاشی اثر نفیسی است که در سنگان خراسان در راه جام به زوزن دیده می‌شود.

برج خرقان

برج‌های خرقان دو برج هشت گوش به شکل مقبره‌ای هستند که در غرب ایران قرار دارند. این دو برج به فاصلهٔ سی متر از هم قرار گرفته‌اند و از بناهای دورهٔ سلجوقی هستند. در هر گوشه از گوشه‌های هشت ضلعی، نقوش خاصی از آجر کاری وجود دارند که با ملات‌های مختلف تزئین شده‌اند.

برج اول توسط معمار محمد بن مکی آل زنجانی به سال ۴۶۰ ﮬ. ق برابر با سال ۶۸–۱۰۶۷میلادی و برج دوم توسط معمار ابو علی مکی آل زنجانی به سال ۴۸۶ﮬ. ق برابر با سال ۹۴–۱۰۹۳ میلادی ساخته شده است. در آجر کاری‌های این دو برج حدود هفتاد نوع آجر کاری استفاده شده است. آجرها به طور ساده بوده ولی از لحاظ نقوش بسیار زیبا هستند. آجرها در این دو برج به دو صورت آجرتراش و آجر پیش بر بکار رفته‌اند.

کبود گنبد

کبود گنبد از بناهای اواخر دورهٔ سلجوقی بوده که در مراغه واقع است؛ برخی تاریخ ساخت بنا را سال۵۹۳ ﮬ. ق و بعضی دیگر سال ۵۸۲و۶۸۶ می‌دانند. پنج ضلعی منظم یا پنج کنج

زنجاب کردن
هنگامی که آجر از کوره بیرون می‌آید؛ خشک است؛ و آب ملات را می‌کشد و ملات را دچار مشکل می‌کند، به همین دلیل آجر را به مدت نیم ساعت داخل بشکه‌های آب می‌اندازند تا سیراب شود و به ملات آسیب نرساند، که به این عمل زنجاب کردن، می‌گویند؛ بنابراین زنجاب کردن را نباید با آبساب کردن اشتباه گرفت)

شیوه آجر کاری اصفهان
قواره بری
شیوه‌ای است که به طور معمول در چوب مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ ولی در کار تزئینات آجری در سطح‌های بسیار محدود نیز با آن برخورد داریم. قواره بری در واقع یکی از شیوه‌های آجر تراش است که در آن به جای نقش شکسته، نقش گردان یا قطعه‌های منحنی به کار برده می‌شود. مورد استفادهٔ آن به طور عمده در قاب‌های تزئینی نمای بنا است که پیش از عهد قاجار بیشتر به صورت پولکی و سینه کبکی بوده و یک طرح پیوسته و یکنواختی را عرضه می‌کند.

رواج قواره بری با طرح و نقش‌های مختلف مربوط به دوران قاجار است که تا اویل دوران پهلوی هم ادامه داشته است؛ و هنوز نمونه‌های جالب آن را در شیراز می‌توان دید.

رگ چینی
به آجر کاری با ترکیب آجرهای یک رنگ و ایجاد طرح و نقش‌های مختلف در سطحی صاف، رگ چینی می‌گویند. طرح‌های متنوع، به چگونگی قرار گرفتن آجر در نما بستگی دارند.

راسته: آجری که از پهلو و درازا در نما کار شده است.

کَله: آجری که سر یا عرض آن به صورت افقی یا عمودی در نما کار شده است.

قد نما: آجری که از پهلو و درازا به طور عمودی در نما کار شده است.

خواب نما: به صورت افقی در کف کار شود و تمامی سطح آن دیده شود.

لاریز: آجری که رج آجرها حالت پله‌ای را نشان دهد.

لابند مرتب: آجری که یک در میان، کله و راسته کار شود.

نیما نیم: معمولی‌ترین شیوه آجر کاری است. تمامی ردیف آجر راسته به کار می‌رود؛ به گونه‌ای که بند کشی‌های رگ عمودی بالا درست در وسط آجرهای رگ پایین قرار می‌گیرند. طرح‌های متنوع و مشهور دیگر: کله راسته –خفته راسته- بافت حصیری- جناغی- شطرنجی – (نوین نما ارائه دهنده انواع آجر نما،آجر سفال،آجر لعابدار)

شیوه آجر کاری نوین
گل اندازی
در موقع رگ چین کردن؛ آن را چنان می‌چینند که از ترکیب آن‌ها گلهای مختلف هفت رگی و پنج رگی و… بدست آید. نمونه‌های خوب این شیوه را در اِزاره‌های خانه‌های یزد شاهد هستیم. مشهورترین گل اندازی به نام «شش بند شیرازی» معروف است که با چیدن پنج رگ آجر «که شش بند دارد» نقشی زیبا در مایه‌های هندسی به وجود می‌آورند. این گونه طرح‌ها گاه «هم رو» یا صاف چیده می‌شوند یا «هشت و گیر» یا برجسته و فرورفته هستند.

نمونه‌های خوب آن را در مسجد جامع یزد شاهد هستیم. گاهی آجر نما لعابی و کاشی پیش بر با هم مخلوط می‌شدند و گل انداز کاشی در متن نما آجری چون نگین می‌درخشید. بهترین نمونهٔ گل انداز در برج اخنجان خراسان و برج رادکان خراسان می‌بینیم.

گره سازی
یکی از شیوه‌های بسیار ظریف و پرکار آجرکاری است؛ که به کمک قطعه‌های مختلف آجرهای بریده و تیشه داری شده در اندازه‌های گوناگون انجام می‌شود. طرح‌های گره در مایهٔ نقش‌های هندسی ساده چون مثلث لوزی مربع مستطیل و ذوزنقه و ترکیب آن‌ها با یکدیگر و ایجاد چند ضلعی‌ها ستاره شکل‌ها و غیره است. نمونه‌های خوب آن را در دوران سامانیان و آل بویه می‌بینیم.

در بناهایی همچون مسجد گوهرشاد، بنای گور امیر در سمرقند و نیز در مسجد جامع ورامین از دورهٔ ایلخانی شاهد این نمونه از آجر کاری هستیم. گاهی گل انداز و گره سازی با هم ترکیب شده و طرح زیبایی بوجود می‌آورد. آرامگاه امیر سامانی (مربوط به قرن سوم هجری که معماری آن ادامهٔ معماری پیش از اسلام ایران است) نمونه‌ای از این شیوه است.

مطالب مشابه
فروش ویژه محصولات معتبر محصولات معتبر