آموزش به راه کردن گوجه فرنگی گلخانه ای
بوته گوجه‌فرنگی محصول فصل گرم و حساس به یخبندان است. حساسیت میوه آن به سرما بیشتر از شاخ و برگ است. منطقه مورد کشت باید دارای کمینه ۴ ماه هوای گرم باشد. دمای مطلوب روزانه ۲۵-۳۰ درجه سانتی‌گراد (جهت رشد رویشی و زایشی)، دمای مطلوب شبانه ۲۰-۱۶ درجه سانتی‌گراد (جهت رشد رویشی و زایشی). دمای مطلوب میوه‌دهی گوجه فرنگی گلخانه ای ۲۴-۱۸ درجه سانتی‌گراد و در دمای کمتر از ۱۵ و بیشتر از ۳۰ درجه سانتی‌گراد میوه‌دهی گیاه ضعیف است. تعداد درجه–روز برای رسیدن میوه از کاشت تا برداشت حدود ۳۰۰۰-۴۰۰۰ می‌باشد.
گوجه فرنگی گلخانه ای به خاکی به زه‌کشی مناسب نیاز دارد و به‌ویژه بعد از جوانه‌زنی و در زمان رسیدن میوه حساس به غرقاب است و رطوبت اضافی باعث مرگ گیاهچه می‌شود که در اثر قارچ‌های فیتوفترا، پیتیوم و ریزوکتونیا ایجاد می‌شود.
چون گوجه‌فرنگی دارای ساختمان ریشه‌‌ای با انتهای ریشه فیبری منشعب می‌باشد، هوادهی و شل بودن بافت خاک برای رشد گیاه با عملکرد بالا موردنیاز است. اگرچه ریشه‌ها تا ۶۰ سانتی‌متری خاک نفوذ می‌کنند، اما ۷۰ درصد ریشه‌ها در عمق ۲۰ سانتی‌متری هستند. سیستم ریشه عمیق تا حدودی باعث مقاومت به خشکی این گیاه می‌شود. نفوذ ریشه به قسمت‌های سخت زیرین خاک به دلیل عواملی مانند شرایط غیر هوازی، رطوبت بالا، PH پایین (کمتر از ۵/۵) و شوری زیاد (۵/۲ دسی‌زیمنس بر متر) محدود می‌شود. مناسب بودن شرایط قشر زیرخاکی باعث تبدیل آن به یک منبع آب و موادغذایی و حساسیت کمتر آن به تنش‌های محیطی می‌شود.
شدت نور موردنیاز گیاه در گلخانه ۵۰۰-۴۰۰ میکرومول بر مترمربع بر ثانیه یا ۲۷۰۰۰-۲۲۰۰۰ لوکس یا ۱۱۱-۸۹ وات بر مترمربع یا ۳۰-۲ مول بر مترمربع در روز است. در ۱۳ مگاژول بر مترمربع در روز به نقطه اشباع نوری می‌رسد.
میزان کربن دی‌اکسیدی که برای بیشینه عملکرد موردنیاز است حدودد ۱۰۰۰ پی‌پی‌ام است و در مقادیر بیشتر از ۱۰۰۰ پی‌پی‌ام علایم مسمومیت نشان می‌دهد.
نیاز آبی کشت گوجه فرنگی در گلخانه حدود ۱ لیتر در روز برای هر گیاه بالغ یا ۶۵ لیتر در هر بوته در طول دوره رشد و یا ۴۴۰-۳۰۰ لیتر در مترمربع سطح زیر کشت است.
مراحل رشد گوجه گلخانه ای را به ۵ مرحله تقسیم می‌کنند که عبارتند از:
- جوانه‌زنی و رشد اولیه تا خروج ریشه‌چه
- رشد داننهال تا اتنقال نشا به محیط جدید
- رشد رویشی تا بازشدن اولین گل‌ها
- میوه‌دهی زودرس از بازشدن اولین گل‌ها تا چیدن اولین میوه
انواع گوجه‌فرنگی بر اساس عادت رشد
رقم‌های گوجه گلخانه ای با رشد معین به جوانه گل ختم می‌شوند و مخصوص هوای آزاد هستند. رقم‌های با رشد متوسط نیز مخصوص هوای آزاد هستند، اما رقم‌های با رشد نامعین رشد طولی خود را به‌صورت نامحدود ادامه می‌دهند و مخصوص کشت گلخانه‌ای هستند.
رقم‌های مورداستفاده در گلخانه باید دارای ویژگی‌های زیر باشند:
تولید محصول خوب در شدت نور کم
رشد رویشی و گلدهی در دماهای پایین
مقاومت و میوه‌دهی خوب در شرایط نور کم و دماهای پایین
میوه‌دهی با کیفیت بالا در شرایط نامطلوب
مقاومت به بیماری‌ها از جمله ویرویس موزاییک توتون
میوه‌ی رقم‌های گوجه فرنگی گلخانه ای به رنگ زرد، قرمز و صورتی دیده می‌شوند. همچنین از نظر شکل به شکل‌های گیلاسی، گلابی و میوه درشت (رقم بیف استیک که وزن میوه تا ۲۰۰ گرم می‌رسد) تقسیم بندی می‌شود.
جوانه‌زنی بذر
دمای مطلوب جوانه‌زنی بذر برای پرورش گوجه فرنگی در گلخانه ۲۴-۱۸ درجه سانتی‌گراد می‌باشد و کمینه دمای جوانه‌زنی ۱۱-۸ درجه سانتی‌گراد می‌باشد.
اگرچه گوجه‌فرنگی در تاریکی جوانه می‌زند، اما فیتوکروم در جوانه‌زنی آن دخالت دارد. وجود Pfr در بذر برای جوانه‌زنی ضروری است و مقدار آن در طی آبگیری بذر افزایش می‌یابد. البته اثر بازدارندگی نور در جوانه‌زنی بستگی به سایر عامل از جمله دما و رقم دارد.
تنظیم‌کننده‌های رشد مانند اکسین‌ها و جیبرلیک اسید باعث تشدید جوانه‌زنی و تولید داننهال‌های سالم‌تر می‌شوند.
پرایمینگ بذر با نمک‌های معدنی و مواد آلی نیز باعث بهبود و یکنواختی جوانه‌زنی به‌ویژه در دمای کم می‌شود.
تیمار بذر با آب گرم ۵۰ درجه سانتی‌گراد به مدت ۲۵ دقیقه باعث کنترل شانکر باکتریایی، لکه باکتریایی و اسپک باکتریایی و تیمار بذر با آب ۵/۵۵ درجه سانتی‌گراد به مدت ۳۰ دقیقه باعث کنترل آنتراکتوز می‌شود.
مقاوم کردن بذر
در این روش، بذر گوجه فرنگی گلخانه ای تا قبل از خروج ریشه‌چه در آب خیس می‌شود و در هوای آزاد خشک شده و باید فورا کاشته شود. از مزایای خیس کردن بذر می‌توان به جوانه‌زنی بهتر و یکنواخت‌تر، رشد سریع‌تر داننهال، نبست بهتر ریشه به شاخه و بقای بهتر نشا اشاره کرد.
کیفیت آب مورد استفاده برای کشت
کیفیت آب آبیاری گیاه در گلخانه عامل مهمی است که روی گیاه و در دراز مدت روی ترکیب خاک یا محیط ریشه اثر می‌گذارد. وجود حشره‌کش‌ها، به‌ویژه علف‌کش‌ها، در آب سطحی و زیرزمینی بر کیفیت آب آشامیدنی و آب موردنیاز بخش کشاورزی اثر منفی می‌گذارد. اثر علف‌کش‌های مورد استفاده مانند آترازین، متاکلر، پرومتون و سیمازین در آب سطحی و زیرزمینی باعث از بین رفتن کشت گوجه‌فرنگی می‌شوند. گوجه فرنگی به اکثر علف‌کش‌ها، حتی ر کم‌ترین غلظت حساس است. مقدار آب بستگی به تعداد گیاه و روش پرورش گیاه دارد، اما کیفیت آب باید خوب باشد. کیفیت آب بستگی به منبع تهیه و عاری بودن از مواد معلق و حل شده دارد. در آب‌های حاوی فلور، کبر، برم، بی‌کربنات، سدیم، گاز کلر و کربنات باید یا آن‌ها را حذف و یا آب را تا حدی رقیق کرد که غلظت این عناصر برای گیاه زیان‌آور نباشد.
وجو کلسیم و منیزیم در آبِ آبیاری
کلیسیم و منیزیم عناصر ضروری برای گیاه هستند و در اکثر آب‌ها وجود دارند و مقدار موجود در آب تا حدودی و گاهی تمام نیازهای گیاه را تأمین می‌کند و در نتیجه هنگام ساختن محلول غذایی کامل می‌توان مقدار آن‌ها را کاهش و یا آن‌ها را حذف نمود و در مواد شیمیایی صرفه‌جویی نمود، اما عدم اندازه‌گیری آن‌ها منجر به عدم تعادل عناصر غذایی گوجه در گلخانه و تنش به گیاهان می‌شود.
مصرف مداوم آب با غلظت بالای کلسیم (آب سخت با بیش از ۳۰ میلی‌گرم در لیتر کلسیم) باعث افزایش PH محیط کشت گوجه‌فرنی در گلخانه و قلیایی شدن محیط کشت می‌شود. مثلا مصرف آبی با ۸۰-۵۰ میلی‌گرم در لیتر کلسیم در کشت گوجه فرنگی گلخانه ای در خاک باعث قلیایی شدن خاک (PH=8/3) می‌شود که به علت تشمیل کربنات کلسیم و سولفات کلسیم می‌باشد و باید آن را تعویض کرد.
وجود مواد آلی در آب
مواد آلی مانند حشره‌کش‌های شیمیایی و نقتی و مواد آلی معلق را باید از آب مورد استفاده برای گلخانه گوجه فرنگی جذف نمود. روش فیلتر کربنی باعث حذف مواد شیمیایی الی معلق می‌گردد و تعویض یونی و اسمز معکوس منجز به حذف یون‌های معدنی می‌شود.
یون‌های فسفات و نیترات می‌توانن باعث آلودگی آب‌های زیرزمینی شوند و در نتیجه مقدار آن‌ها باید در حد استاندارد باشد (مقدار استاندارد نیترات در آب آشامیدنی ۴۵-۲۳ پی‌پی‌ام است)
نحوه تولید نشا گوجه‌فرنگی
در کشت بوته گوجه فرنگی در گلخانه، فاصله بیشتر نشاها در بستر کشت یا تولید نشا در ظرف‌های بزرگ‌تر نسبت به فاصله کمتر باعث ظهور اولین خوشه گل در گره‌های پایین‌تر می‌شود (زودرسی)، اما عملکرد کل آن‌ها تفاوت معنی‌داری ندارد. بنابراین اگر زودرسی مطرح باشد، باید فاصله بین نشاها بیشتر و یا ظرف تهیه نشای بزرگ‌تر باشد و اگر زودرسی مطرح نباشد (مصرف فرآوری)، کمینه فاصله بین نشاها کافی است. وجود گل و میوه در زمان انتقال نشا گوجه‌فرنگی باعث محدود شدن رشد رویشی بعدی و کاهش عملکرد کل می‌شود. در نتیجه باید تمامی گل‌ها و میوه‌ها را در زمان نشاکاری حذف نمود؛ بنابراین باید نشاها را قبل از گلدهی منتقل نمود. در گوجه فرنگی گلخانه ای، داننهال‌هایی که در قسمت هوایی فاصله کافی دارند، ولی ریشه‌ها در فضای کوچک‌تری هستند و سطح برگ کمتری تولید می‌کنند و اندازه کل قسمت‌های گیاه و نیز تنفس ریشه‌ها کاهش می‌یابد. همچنین میزان آسیمیلاسیون خالص برگ کاهش می‌یابد.
انبار کردن و انتقال نشا
انبار کردن نشای گوجه فرنگی گلخانه ای در تاریکی به مدت یک هفته هیچ تأثیر منفی در عملکرد ندارد. تأثیر منفی انبار روی نشا بیشتر به دما مربوط می‌شود. نشای گوجه‌فرنگی در دمای ۱۳ درجه سانتی‌گراد نسبت به ۴ درجه سانتی‌گراد کاهش عملکرد کمتری نشان می‌دهد. نشای گوجه‌فرنگی انبار شده در تاریکی با دمای ۲ درجه سانتی‌گراد، اگر با دوره‌های متناوب نور روزانه با دمای ۲۰ درجه سانتی‌گراد همراه باشد، هیچ‌گونه کاهش عملکردی نشان نمی‌دهد.
محلول پاشی نشای گوجه‌فرنگی با ساکارزِ ۱۰ درصد قبل از انبار شدن در دمای ۲۰ درجه سانتی‌گراد به مدت ۷۲ ساعت در تاریکی، باعث بقای بهتر آن‌ها می‌شود. قرار دادن تعداد زیادی نشا در بسته‌های محکم از خنک شدن سریع گیاه جلوگیری و باعث کاهش بقای نشا می‌شود.
در سبزی‌های مانند گوجه گلخانه ای، وضعیت هیدرات کربن گیاه عامل اصلی تولید ریشه‌های جدید است. نشای گوجه‌فرنگی با محلول ساکارزِ ۱۰ درصد باعث افزایش پتانسیل ریشه‌زایی می‌شود.
کوددهی قبل از کشت نشا
برخی میزان نیتروژن خالص را ۳۰ گرم در مترمربع، فسفر خالص را ۲۵ گرم در مترمربع و پتاسیم خالص را ۵۵ گرم در مترمربع ذکر کرده‌اند. میزان فسفر خالص از ضرب میزان P۲O۵ در عد ۴۳۷/۰ و میزان پتاسیم از ضرب K۲O در عدد ۸۳/۰ حاصل می‌شود.
تراکم کاشت گوجه فرنگی در گلخانه
معمولا تراکم بوته گوجه فرنگی، ۳-۲ گیاه در مترمربع می‌باشد. به عبارتی در گلخانه گوجه فرنگی ۳/۵-۴ مترمربع فضا برای هر گیاه لازم است. هنگام کاشت گوجه فرنگی باید به فضای موردنیاز برای هر گیاه توجه کنید تا مشکلی در روند پرورش آن‌ها به وجود نیاید.
تغذیه گیاه
نیاز گوجه فرنگی گلخانه ای به مواد غذایی بسیار زیاد است و در خاک متوسط تا غنی از نظر فسفر، پتاسیم، کلسیم و منیزیم بیشترین رشد را دارد. نیاز آن به پتاسیم، کلسیم و آهن زیاد و به نیتروژن، منیزیم، فسفر، گوگرد، بر، منگنز و روی متوسط است. برای تولید گوجه‌فرنگی با مواد جامد محلول زیاد، مقدار مصرف و جذب پتاسیم و کلسیم باید زیاد باشد.
در خاک ضعیف از نظر کلسیم و تحت تنش آبی ناهنجاری فیزیولوژیکی پوسیدگی گلگاه دیده می‌شود. در ابتدای رشد باید مقدار فسفر متوسط تا زیاد باشد. اگر مقدار فسفر بسیار زیاد و PH بالا (بیشتر از ۵/۷) باشد، ممکن است کمبود روی اتفاق افتد.
هرس و تربیت بوته
هرس شامل حذف کلیه شاخه‌های فرعی و نگهداری تنها یک ساقه تا مرحله آخر رشد می‌باشد. به این منظور یک سیم گالوانیزه در ارتفاع دو متری گیاه قرار گرفته و بوته‌ها به آن بسته می‌شود. پس از رسیدن گیاه به ارتفاع دو متری هدایت بوته‌هت به دو روش صورت می‌گیرد. در روش اول بوته به طرف پایین هدایت می‌شود و در روش دوم قسمت‌های اولیه ساقه که محصول خود را تولید کرده‌اند، به هم پیچانده شده و ساقه اصلی در امتداد قیم به طرف بالا هدایت می‌شود. گاهی دو ساقه فرعی در انتهای گیاه نگهداری شده تا در صورت صدمه به جوانه انتهایی یکی از ساقه‌های فرعی به عنوان ساقه اصلی انتخاب شود.
طول عمر بوته گوجه فرنگی
بوته گوجه فرنگی پس از طی کردن دوره رشد و رسیدن به مرحله تولید گل، می‌تواند به رشد رویشی ادامه دهد. در ادامه گرده‌ها از راهِ لوله گرده به تخمدان می‌رسند و لقاح صورت می‌گیرد. طول عمر بوته گوجه فرنگی تا زمانی است که تحت سرما از بین نرود. در غیر این صورت می‌تواند به رشد خود ادامه دهد.
گلدهی
تعدادی از جوانه‌های کنار برگ القا شده و به جوانه گل تبدیل می‌شوند و تعدادی به رشد رویشی خود ادامه داده و تبدیل به شاخه جانبی می‌شوند. گل‌آذین گوجه فرنگی گلخانه ای گرزن و دارای یک محور اصلی با برگ‌های جانبی بدون براکته می‌باشد. رشد فعال جوانه نزدیک به محور آخرین برگ تشکیل شده باعث انتقال گل‌آذین از محل انتهایی به بالاتر از برگ شده به همین دلیل گل‌آذین در بین دو برگ دیده می‌شود تا در کنار برگ.
هرس و تنک کردن میوه
هدف از هرس و بهبود بوته گوجه فرنگی گلخانه‌ای بهبود و یکنواختی اندازه میوه است. هرس شامل حذف میوه‌های کوچک هر خوشه و نگهداری ۳-۴-۵ تا از بهترین آن‌ها، حذف میوه‌های بدشکل که در ابتدا تشکیل شده‌اند و یا حذف کوچک‌ترین میوه‌ها که معمولا آخرین میوه‌های تشکیل شده در هر خوشه هستند، می‌باشد.
پرورش گوجه فرنگی با سیستم کشت هیدروپونیک
محلول‌های غذایی مختلفی برای پرورش گوجه گلخانه ای به صورت کشت هیدروپونیک پیشنهاد شده است. در جدول زیر غلظت عناصر پرمصرف و کم‌مصرف موردنیاز در محلول غذایی گوجه‌فرنگی آورده شده است.
میزان برداشت گوجه فرنگی در گلخانه
میزان برداشت گوجه فرنگی گلخانه ای در هر متر مربع ۴۰ کیلوگرم یا ۲۱ کیلوگرم در هر بوته می‌باشد. یعنی شما می‌توانید در هر ۱۰۰۰ مترمربع می‌توانید ۶۳ تن محصول در هر دوره کشت برداشت کنید.
بهتر است اول صبح و زمانی که هوا خنک است، میوه‌ها را کشت کنید. اینگونه طول عمر طولانی‌تری خواهند داشت و برای مدت بیشتری سالم خواهند ماند.
انبارمانی
معمولا گوجه‌فرنگی رسیده به مدت دو هفته و گوجه‌فرنگی تا حدودی رسیده دو تا چهار هفته قابل نگهداری می‌باشد. مشاهدات نشان داده است که عمر انبارمانی گوجه فرنگی گلخانه ای از عوامل بیماری‌های خاکزی می‌باشد.
